Potworzyce opuszczają krainę horrorów i fantastyki, gubią pióra, zrzucają łuski, pozornie chowają kły. W Trzecim Oku oglądamy potworność odbijającą się we współczesności.
„Potwory są słupami granicznymi, oddzielającymi dopuszczalne od niedopuszczalnego, to, co wolno, od tego, co zabronione. Ich potworność jest wyolbrzymionym odstępstwem od normy, mitologicznym odpowiednikiem ostrzeżenia: «Dalej się tak wykrzywiaj, a zostanie ci to na zawsze»” – podkreśla Jess Zimmerman. w swoich esejach Kobiety i inne potwory. Tworzenie nowej mitologii. Tymczasem filmowe potworzyce, zamieszkujące Trzecie Oko, na przekór zaleceniom bezwstydnie wykrzywiają się dalej. Nieonieśmielone wznoszonymi przed nimi ograniczeniami, ignorują napomnienia, wystawiają pazury i suną łapskami po własnych ścieżkach.
O ile niegdyś, w baśniach i mitach, strzegły bram do zamczysk, magicznych lasów czy zaczarowanych krain – o tyle dziś coraz częściej zapraszają nas do nieodkrytych światów. Inne potwory otwierają drzwi do nowej rzeczywistości, do przestrzeni transgresji i wolności od społecznych oczekiwań.
Potworność wychwytuje nadmiar i niedostatek, żywi się wszystkim tym, co wykracza ponad sztywno definiowaną normę albo do niej nie doskakuje. O ile męska potworność zakłada ekstremalność cech i zachowań, to kobieca potworność często jest wynikiem już nawet nieznacznego wyjścia poza wąskie ramy konwencji. Matka wyruszająca w samotną podróż, szukająca swojej drogi, jest potworem porzucającym swoje dzieci, podczas gdy od mężczyzny rzadko kiedy wymaga się pełnego poświęcenia na rzecz rodziny. Dziewczyna o zbyt dużej ambicji, o nadmiarowym pragnieniu – widzialności, sukcesu, wiedzy, podroży, przygód czy wreszcie: seksualnego spełnienia – będzie monstrualna jak heroina Biednych istot Yórgosa Lánthimosa. Także jedna z najmocniej stygmatyzowanych społecznie prac, czyli praca seksualna, wyniesie Bellę do obszaru potworności, zarzutów o emocjonalną oziębłość i monetyzowanie intymności.
Potworność to też hybrydyczność. Wcale nie musimy mieć ciała lwicy i ludzkiej twarzy albo ciała konia i skrzydeł ptaka – wystarczy, że nosimy w sobie sprzeczne jakości i aktywnie z nich czerpiemy, przemieszczając się w kierunku „zbyt skomplikowanych”, „zbyt trudnych do rozgryzienia”. Kobiety przemawiające własnym głosem, w oczach otoczenia, z niezagrażających manekinów przeradzają się w potwory.
Ale i kobieta milknąca jak Agnes, bohaterka Kąpieli diabła zrealizowanego przez duet reżyserski tworzony przez Severina Fialę i Veronikę Franz. Decydująca się wypisać z życia i codziennych obowiązków, pogrążająca się w izolacji i melancholii dziewczyna odnajdzie w potworności ucieczkę od cierpienia. Potworność bynajmniej nie okaże się tu manifestacją siły – raczej wynikiem totalnego wyczerpania i braku nadziei na przyszłość.
Jak pisze Eimear McBride w swoich esejach Coś nie tak. Kobiecość i wstręt, każda jakość, którą kultura wypycha poza wąską ścieżkę normalności, będzie budziła uczucie wstrętu i lęku. Co wcale nie musi się tyczyć tylko i wyłącznie kobiet, do czego z kolei odnosi się film Endless. Potworność będzie widziana wszędzie tam, gdzie negowane są płciowe kody, gdzie podważa się binarne podziały. Zostanie przypisana wszystkim osobom postrzeganym jako mężczyźni, a jednocześnie ocenianym jako „zbyt kobiecy”, czy kobietom „zbyt męskim”, osobom „zbyt androginicznym”. Nieheteronormatywnym. Niebinarnym. Podważającym stereotypy płciowe. Będącym w tranzycji. Nieustannym procesie przemiany. Dlatego od bohaterki filmu Wojciecha Pusia Endless słyszymy słowa: „Mówi do ciebie potwór. Jestem potworem – który do ciebie mówi”.
Wreszcie kultura lokuje również potworność wszędzie tam, gdzie dostrzega jakąkolwiek inność – nie ważne, czy zasadzającą się na etniczności, wyznaniu, kolorze skóry, stopniu sprawności czy zasobach ekonomicznych. To wszystko czyni potworność szalenie pojemną kategorią – sprawia, że wszystkie i wszyscy możemy odnaleźć potworzyce w sobie. I wraz z heroinami Trzeciego Oka wyruszyć w podróż w kierunku afirmacji monstrualności.
O potworności świadomie realizowanej w kontekście przemocy opowiada film Love Lies Bleeding wyreżyserowany przez Rose Glass. Performans potworności staje się tutaj tarczą, która ma odstraszać potencjalnych sprawców agresji. Perfomansem potworności jest przekraczanie binarności płci, w tym przypadku kobiece wychylanie się w stronę męskości, mięśni i testosteronu, co ma budować siłę i niezależność bohaterek. Ale są to też córki wyklęte, które swój eliksir mocy przyrządzają z własnych łez. Łączy je też to, że w oczach swoich rodzin są potworami.
Tarczą chroniącą przed światem może być też potworzycowe siostrzeństwo, sojusz monster zawierany na przekór przekazom zachęcającym nas do rywalizacyjności. Czasem uruchamiający romantyczne konotacje, a czasem po prostu wypełniony solidarnością oraz radością czerpaną z bycia razem i wspólnotowego buntu. W Tańcach umarłych dziewczyn wyreżyserowanym przez Annę Roller przyglądamy się całej grupie dorastających potworzyc. Monstrualna jest tu dziewczyńskość nie spętana jeszcze usztywnionymi normami.
Jak mówi jedna z bohaterek: „Czarownice jako jedyne nie czekają na to aż ktoś inny powie im, co mają robić”. Dziewczyny portretowane przez Roller nie chcą czekać na zestaw wskazówek, zaleceń i gotowych przepisów na przyszłość. Po ukończeniu szkoły ruszają w podróż na południe Europy i trafiają do opuszczonego, włoskiego miasteczka, gdzie czas choć na chwilę może się zatrzymać, a reguły zostać zawieszone. Dziewczyny konsekwentnie odciągają moment wejścia w dorosłość i wpisania się w określone ramy.
„Granice tego, co wolno kobietom, są sztywne i jest ich bardzo wiele. Mamy być uwodzicielskie, ale czyste, ciche, ale nie powściągliwe, delikatne, ale robotne i zawsze, zawsze małe. Nie możemy odnosić zbyt dużych sukcesów, być zbyt niezależne, za bardzo skupione na sobie, kiedy zaś nie udaje się nam pogodzić wszystkich sprzecznych oczekiwań, stajemy się groteskowe” – zaznacza Zimmerman.
Mamy być małe nie tylko poprzez swoje ambicje, ale również rozmiarem ciała. Między innymi do tej kategorii odnosi się Dotyk w reżyserii Claudii Rorarius. Ciało głównej bohaterki Marii jest duże i duży ma ono też apetyt na dotykanie i bycie dotykaną. To pragnienie otwiera ją na seksualną relację z jej pacjentem Alexem, będącą przekroczeniem dozwolonych granic w pracy rehabilitantki. Zaznaczyć należy, że przekroczenie granic, chociaż uwalniające, nie zawsze prowadzi do szczęśliwej emancypacji dla nienormatywnych ciał. W tym wypadku staje się torem do wymagania posłuszeństwa od Marii oraz uwłaczania jej. Doświadczanie przemocy staje się kolejnym startem w stronę potworności.
Podobnie mocno pragnąca bliskości, ale uciekająca od stereotypowo kobiecych ról bohaterka filmu Animal, w reżyserii Sofii Exarchou, wpada w kolejną pułapkę – pracowania ponad siły i nadużywania własnego ciała. Odczuwaną frustrację i złość kieruje do samej siebie. Jednocześnie w Animal potworność jest też spektaklem – widowiskiem nastawionym na dawanie przyjemności tym bardziej uprzywilejowanym, w tym przypadku turystom przyjeżdżającym do wakacyjnego greckiego kurortu.
Do Grecji, macierzystej krainy wielu mitologicznych potworzyc, zabiera nas również Justin Anderson. W Płynąc do domu – adaptacji powieści Deborah Levy – rozgrzane od słońca, przesycone zapachem morskiej soli, wibrujące od napięcia powietrze niczym wyrocznia zapowiada, że zaczyna się lato inne niż wszystkie.
Gdy para z wieloletnim stażem wkracza do swojego idyllicznego domu na wybrzeżu, ich córka obwieszcza, że jest tu ktoś jeszcze. W basenie unosi się całkiem naga, nieznana im kobieta – enigmatyczna Kitty, która dołączy do rodziny. W jej głosie będą odbijać się fantazje i lęki osób, do których życia właśnie wkroczyła, a syrenia pieśń zabierze nas do onirycznej rzeczywistości. Potworność ma tu moc wydobywania na powierzchnię tafli wody cudzych traum i pragnień, odsłaniania tego, co ukryte.
Społeczne lęki i fantazje odbijały się też w procesach czarownic. Do figury czarownicy nawiązuje cykl Oczarowane – zobaczymy w nim osiem krótkometrażowych filmów, składających się na opowieść o wiedźmach i magii.
Kamera zabiera nas w transową podróż między odległymi czasami, miejscami i opowieściami. Obiektyw dotyka ciał, ale też przenika niewidzialne światy wierzeń, oddechów i duchów. Technologia spłata się z magią, a czarownice stają się filmowymi bohaterkami i reżyserkami. Filmy te opowiadają o rytuałach, same w sobie będąc audio-wizualnymi rytuałami.
Harpie, wiedźmy, furie, Sfinga, Lamia, Meduza, syreny – wszystkie one przez wieki reprezentowały w kulturze kobiecość demoniczną, przerażającą, posądzaną o destabilizację społecznych struktur. Lęk przed potworzycami splatał się jednak nieodłącznie z erotyczną fascynacją, co doskonale pokazuje analiza mitu o Meduzie autorstwa Sigmunda Freuda, który przemianę mężczyzn w kamień pod wpływem spojrzenia bohaterki odczytywał zarówno jako symbol obawy przed kastracją, jak i erekcji.
Z biegiem czasu potworzyce doczekały się jednak całego szeregu feministycznych reinterpretacji – m.in. za sprawą amerykańskiej filmoznawczyni Barbary Creed (The Monstrous-Feminine: Film, Feminism, Psychoanalysis/Monstrualna kobiecość: Film, feminizm, psychoanaliza) czy francuskiej filozofki Hélène Cixous (Śmiech Meduzy), dekonstruujących założenia psychoanalizy zanurzone głęboko w patriarchalnych wzorcach myślenia. Kolejne intelektualistki, artystki czy pisarki odzyskiwały dla nas monstery, dostrzegając ich potencjał emancypacyjny.
Tymczasem filmy z Trzeciego Oka pokazują, że potworność to wciąż kategoria aktualna i serwują jej zniuansowany obraz. W kolejnych filmach rozciąga się ona gdzieś pomiędzy marzeniami o wyzwoleniu i afirmacji inności a doświadczeniem realnego doznawania przemocy i wykluczenia, nieraz pozostawiając nas z gorzkimi refleksjami.
Potworne czasy i warunki życia tworzą potworzyce. Doświadczają one potwornych rzeczy i szukając ucieczki, zmuszane bywają do potwornych działań. My możemy przeglądać się w swoich filmowych potwornych siostrach, jak w lustrze, dostrzegając podobieństwa lub różnice, ale na pewno zyskując większą wiedzę na temat nich, a dzięki temu nas samych.
Cixous w Śmiechu Meduzy zastanawiała się, jaka jest kobieta wyzbyta pogardy dla samej siebie, nie oskarżająca się o spotwornienie, nie pozwalająca się zdyscyplinować, „już nie wstydząca się swej mocy”? Odpowiedzi na te pytania poszukują również Inne Potwory. Części z nich – np. Belli z Biednych istot – rzeczywiście udaje się przekuć swoją monstrualność w źródło mocy. Jednak część bohaterek nie jest w stanie uciec od ostarcyzmu lub przepoczwarza się w potworzyce świadomie, by wydostać się z zaklętego kręgu przemocy i bólu. Tym samym Trzecie Oko wymierza ostrze krytyki w społeczeństwo wciąż nie gotowe na uznanie inności, stygmatyzujące, opresyjne. Ale przy tym zostawia nam dawkę nadziei, że choć niektóre współczesne baśnie zamiast śmiercią potwory kończą się jej triumfem.
Aleksandra Nowak i Zofia Krawiec
Kuratorką sekcji Trzecie Oko jest Ewa Szabłowska.
Aleksandra Nowak i Zofia Krawiec poprowadzą rozmowy wokół symboliki konkretnych obrazów, stojących za nimi prawdziwych historii oraz kategorii kobiecej potworności i tego, co mówi nam ona o współczesności. Cykl dyskusji MONST(H)ER TALKS odbędzie się po wybranych filmach i połączy tematy z obszaru kina, literatury, sztuki, teorii feministycznej czy polityki.
po projekcji filmu Płynąc do domu / Swimming Home, reż. Justin Anderson
Popłyniemy do Grecji – macierzystej krainy mitologicznych potworzyc i przyjrzymy się archetypom morskich monster, symbolice wody i licznym cytatom z tekstów kultury, obecnym w filmie oraz erudycyjnej powieści Deborah Levy, której Płynąc do domu jest adaptacją. Zanurkujemy do onirycznego, splecionego z fantazji i lęków świata filmu Andersona, by wydobyć na powierzchnię jego ukryte znaczenia.
po projekcji filmu Kąpiel diabła / Devil’s Bath, reż. Veronika Franz, Severin Fiala
Z archiwum ludowych historii kobiet. Twórcy Kąpieli diabła skupiają się na postaciach chłopek: ich trudnej codzienności, wyczerpującej pracy oraz systemie religijnych zakazów połączonych z przesądami i społecznymi tabu. Austriacy wydobywają na wierzch opowieści przez lata wypierane, sięgając po dokumenty sądowe, które pozostawiły ślad po makabrycznym rozdziale europejskiej historii. Porozmawiamy o historycznym tle, stanowiącym podłoże filmu, który nie pozwala o sobie zapomnieć.
po projekcji krótkich metraży z cyklu Oczarowane / Spellbound
Odnosząc się do archetypu czarownicy, opowiemy o tym, jakie współcześnie przybiera postacie. Zastanowimy się, jak magia i rytuały splatają się z technologią i sztuką filmową, a wirtualność z seksualnością. I jeżeli – zgodnie z tezą twórczyń i twórców filmowych – dla czarownic ważna jest ekologia, to czym byłby duchowy materializm?