Trzecie Oko: Inne potwory

Program cyklu

„Potwory są słupami granicznymi, oddzielającymi dopuszczalne od niedopuszczalnego, to, co wolno, od tego, co zabronione. Ich potworność jest wyolbrzymionym odstępstwem od normy, mitologicznym odpowiednikiem ostrzeżenia: «Dalej się tak wykrzywiaj, a zostanie ci to na zawsze»” – podkreśla Jess Zimmerman. w swoich esejach Kobiety i inne potwory. Tworzenie nowej mitologii. Tymczasem filmowe potworzyce, zamieszkujące Trzecie Oko, na przekór zaleceniom bezwstydnie wykrzywiają się dalej. Nieonieśmielone wznoszonymi przed nimi ograniczeniami, ignorują napomnienia, wystawiają pazury i suną łapskami po własnych ścieżkach.

O ile niegdyś, w baśniach i mitach, strzegły bram do zamczysk, magicznych lasów czy zaczarowanych krain – o tyle dziś coraz częściej zapraszają nas do nieodkrytych światów. Inne potwory otwierają drzwi do nowej rzeczywistości, do przestrzeni transgresji i wolności od społecznych oczekiwań.

Trzy głowy, ciało lwicy i za dużo ambicji

Potworność wychwytuje nadmiar i niedostatek, żywi się wszystkim tym, co wykracza ponad sztywno definiowaną normę albo do niej nie doskakuje. O ile męska potworność zakłada ekstremalność cech i zachowań, to kobieca potworność często jest wynikiem już nawet nieznacznego wyjścia poza wąskie ramy konwencji. Matka wyruszająca w samotną podróż, szukająca swojej drogi, jest potworem porzucającym swoje dzieci, podczas gdy od mężczyzny rzadko kiedy wymaga się pełnego poświęcenia na rzecz rodziny. Dziewczyna o zbyt dużej ambicji, o nadmiarowym pragnieniu – widzialności, sukcesu, wiedzy, podroży, przygód czy wreszcie: seksualnego spełnienia – będzie monstrualna jak heroina Biednych istot Yórgosa Lánthimosa. Także jedna z najmocniej stygmatyzowanych społecznie prac, czyli praca seksualna, wyniesie Bellę do obszaru potworności, zarzutów o emocjonalną oziębłość i monetyzowanie intymności.

Potworność to też hybrydyczność. Wcale nie musimy mieć ciała lwicy i ludzkiej twarzy albo ciała konia i skrzydeł ptaka – wystarczy, że nosimy w sobie sprzeczne jakości i aktywnie z nich czerpiemy, przemieszczając się w kierunku „zbyt skomplikowanych”, „zbyt trudnych do rozgryzienia”. Kobiety przemawiające własnym głosem, w oczach otoczenia, z niezagrażających manekinów przeradzają się w potwory.

Ale i kobieta milknąca jak Agnes, bohaterka Kąpieli diabła zrealizowanego przez duet reżyserski tworzony przez Severina Fialę i  Veronikę Franz. Decydująca się wypisać z życia i codziennych obowiązków, pogrążająca się w izolacji i melancholii dziewczyna odnajdzie w potworności ucieczkę od cierpienia. Potworność bynajmniej nie okaże się tu manifestacją siły – raczej wynikiem totalnego wyczerpania i braku nadziei na przyszłość.

Jak pisze Eimear McBride w swoich esejach Coś nie tak. Kobiecość i wstręt, każda jakość, którą kultura wypycha poza wąską ścieżkę normalności, będzie budziła uczucie wstrętu i lęku. Co wcale nie musi się tyczyć tylko i wyłącznie kobiet, do czego z kolei odnosi się film Endless. Potworność będzie widziana wszędzie tam, gdzie negowane są płciowe kody, gdzie podważa się binarne podziały. Zostanie przypisana wszystkim osobom postrzeganym jako mężczyźni, a jednocześnie ocenianym jako „zbyt kobiecy”, czy kobietom „zbyt męskim”, osobom „zbyt androginicznym”. Nieheteronormatywnym. Niebinarnym. Podważającym stereotypy płciowe. Będącym w tranzycji. Nieustannym procesie przemiany. Dlatego od bohaterki filmu Wojciecha Pusia Endless słyszymy słowa: „Mówi do ciebie potwór. Jestem potworem – który do ciebie mówi”.

Wreszcie kultura lokuje również potworność wszędzie tam, gdzie dostrzega jakąkolwiek inność – nie ważne, czy zasadzającą się na etniczności, wyznaniu, kolorze skóry, stopniu sprawności czy zasobach ekonomicznych. To wszystko czyni potworność szalenie pojemną kategorią – sprawia, że wszystkie i wszyscy możemy odnaleźć potworzyce w sobie. I wraz z heroinami Trzeciego Oka wyruszyć w podróż w kierunku afirmacji monstrualności.

Potworność jako tarcza

O potworności świadomie realizowanej w kontekście przemocy opowiada film Love Lies Bleeding wyreżyserowany przez Rose Glass. Performans potworności staje się tutaj tarczą, która ma odstraszać potencjalnych sprawców agresji. Perfomansem potworności jest przekraczanie binarności płci, w tym przypadku kobiece wychylanie się w stronę męskości, mięśni i testosteronu, co ma  budować siłę i niezależność bohaterek. Ale są to też córki wyklęte, które swój eliksir mocy przyrządzają z własnych łez. Łączy je też to, że w oczach swoich rodzin są potworami.

Tarczą chroniącą przed światem może być też potworzycowe siostrzeństwo, sojusz monster zawierany na przekór przekazom zachęcającym nas do rywalizacyjności. Czasem uruchamiający romantyczne konotacje, a czasem po prostu wypełniony solidarnością oraz radością czerpaną z bycia razem i wspólnotowego buntu. W Tańcach umarłych dziewczyn wyreżyserowanym przez Annę Roller przyglądamy się całej grupie dorastających potworzyc. Monstrualna jest tu dziewczyńskość nie spętana jeszcze usztywnionymi normami.

Jak mówi jedna z bohaterek: „Czarownice jako jedyne nie czekają na to aż ktoś inny powie im, co mają robić”. Dziewczyny portretowane przez Roller nie chcą czekać na zestaw wskazówek, zaleceń i gotowych przepisów na przyszłość. Po ukończeniu szkoły ruszają w podróż na południe Europy i trafiają do opuszczonego, włoskiego miasteczka, gdzie czas choć na chwilę może się zatrzymać, a reguły zostać zawieszone. Dziewczyny konsekwentnie odciągają moment wejścia w dorosłość i wpisania się w określone ramy.

Monstrualny apetyt na… bliskość

„Granice tego, co wolno kobietom, są sztywne i jest ich bardzo wiele. Mamy być uwodzicielskie, ale czyste, ciche, ale nie powściągliwe, delikatne, ale robotne i zawsze, zawsze małe. Nie możemy odnosić zbyt dużych sukcesów, być zbyt niezależne, za bardzo skupione na sobie, kiedy zaś nie udaje się nam pogodzić wszystkich sprzecznych oczekiwań, stajemy się groteskowe” – zaznacza Zimmerman.

Mamy być małe nie tylko poprzez swoje ambicje, ale również rozmiarem ciała. Między innymi do tej kategorii odnosi się Dotyk w reżyserii Claudii Rorarius. Ciało głównej bohaterki Marii jest duże i duży ma ono też apetyt na dotykanie i bycie dotykaną. To pragnienie otwiera ją na seksualną relację z jej pacjentem Alexem, będącą przekroczeniem dozwolonych granic w pracy rehabilitantki. Zaznaczyć należy, że przekroczenie granic, chociaż uwalniające, nie zawsze prowadzi do szczęśliwej emancypacji dla nienormatywnych ciał. W tym wypadku staje się torem do wymagania posłuszeństwa od Marii oraz uwłaczania jej. Doświadczanie przemocy staje się kolejnym startem w stronę potworności.

Podobnie mocno pragnąca bliskości, ale uciekająca od stereotypowo kobiecych ról bohaterka filmu Animal, w reżyserii Sofii Exarchou, wpada w kolejną pułapkę – pracowania ponad siły i nadużywania własnego ciała. Odczuwaną frustrację i złość kieruje do samej siebie. Jednocześnie w Animal potworność jest też spektaklem – widowiskiem nastawionym na dawanie przyjemności tym bardziej uprzywilejowanym, w tym przypadku turystom przyjeżdżającym do wakacyjnego greckiego kurortu.

Śpiewy syren, szepty wiedźm

Do Grecji, macierzystej krainy wielu mitologicznych potworzyc, zabiera nas również Justin Anderson. W Płynąc do domu – adaptacji powieści Deborah Levy – rozgrzane od słońca, przesycone zapachem morskiej soli, wibrujące od napięcia powietrze niczym wyrocznia zapowiada, że zaczyna się lato inne niż wszystkie.

Gdy para z wieloletnim stażem wkracza do swojego idyllicznego domu na wybrzeżu, ich córka obwieszcza, że jest tu ktoś jeszcze. W basenie unosi się całkiem naga, nieznana im kobieta – enigmatyczna Kitty, która dołączy do rodziny. W jej głosie będą odbijać się fantazje i lęki osób, do których życia właśnie wkroczyła, a syrenia pieśń zabierze nas do onirycznej rzeczywistości. Potworność ma tu moc wydobywania na powierzchnię tafli wody cudzych traum i pragnień, odsłaniania tego, co ukryte.

Społeczne lęki i fantazje odbijały się też w procesach czarownic. Do figury czarownicy nawiązuje cykl Oczarowane – zobaczymy w nim osiem krótkometrażowych filmów, składających się na opowieść o wiedźmach i magii.

Kamera zabiera nas w transową podróż między odległymi czasami, miejscami i opowieściami. Obiektyw dotyka ciał, ale też przenika niewidzialne światy wierzeń, oddechów i duchów. Technologia spłata się z magią, a czarownice stają się filmowymi bohaterkami i reżyserkami. Filmy te opowiadają o rytuałach, same w sobie będąc audio-wizualnymi rytuałami.

Potworzyce: między emancypacją a ostracyzmem

Harpie, wiedźmy, furie, Sfinga, Lamia, Meduza, syreny – wszystkie one przez wieki reprezentowały w kulturze kobiecość demoniczną, przerażającą, posądzaną o destabilizację społecznych struktur. Lęk przed potworzycami splatał się jednak nieodłącznie z erotyczną fascynacją, co doskonale pokazuje analiza mitu o Meduzie autorstwa Sigmunda Freuda, który przemianę mężczyzn w kamień pod wpływem spojrzenia bohaterki odczytywał zarówno jako symbol obawy przed kastracją, jak i erekcji.

Z biegiem czasu potworzyce doczekały się jednak całego szeregu feministycznych reinterpretacji – m.in. za sprawą amerykańskiej filmoznawczyni Barbary Creed (The Monstrous-Feminine: Film, Feminism, Psychoanalysis/Monstrualna kobiecość: Film, feminizm, psychoanaliza) czy francuskiej filozofki Hélène Cixous (Śmiech Meduzy), dekonstruujących założenia psychoanalizy zanurzone głęboko w patriarchalnych wzorcach myślenia. Kolejne intelektualistki, artystki czy pisarki odzyskiwały dla nas monstery, dostrzegając ich potencjał emancypacyjny.

Tymczasem filmy z Trzeciego Oka pokazują, że potworność to wciąż kategoria aktualna i serwują jej zniuansowany obraz. W kolejnych filmach rozciąga się ona gdzieś pomiędzy marzeniami o wyzwoleniu i afirmacji inności a doświadczeniem realnego doznawania przemocy i wykluczenia, nieraz pozostawiając nas z gorzkimi refleksjami.

Potworne czasy i warunki życia tworzą potworzyce. Doświadczają one potwornych rzeczy i szukając ucieczki, zmuszane bywają do potwornych działań. My możemy przeglądać się w swoich filmowych potwornych siostrach, jak w lustrze, dostrzegając podobieństwa lub różnice, ale na pewno zyskując większą wiedzę na temat nich, a dzięki temu nas samych.

Cixous w Śmiechu Meduzy zastanawiała się, jaka jest kobieta wyzbyta pogardy dla samej siebie, nie oskarżająca się o spotwornienie, nie pozwalająca się zdyscyplinować, „już nie wstydząca się swej mocy”? Odpowiedzi na te pytania poszukują również Inne Potwory. Części z nich – np. Belli z Biednych istot – rzeczywiście udaje się przekuć swoją monstrualność w źródło mocy. Jednak część bohaterek nie jest w stanie uciec od ostarcyzmu lub przepoczwarza się w potworzyce świadomie, by wydostać się z zaklętego kręgu przemocy i bólu. Tym samym Trzecie Oko wymierza ostrze krytyki w społeczeństwo wciąż nie gotowe na uznanie inności, stygmatyzujące, opresyjne. Ale przy tym zostawia nam dawkę nadziei, że choć niektóre współczesne baśnie zamiast śmiercią potwory kończą się jej triumfem.

Aleksandra Nowak i Zofia Krawiec

Kuratorką sekcji Trzecie Oko jest Ewa Szabłowska.

Aleksandra Nowak i Zofia Krawiec poprowadzą rozmowy wokół symboliki konkretnych obrazów, stojących za nimi prawdziwych historii oraz kategorii kobiecej potworności i tego, co mówi nam ona o współczesności. Cykl dyskusji MONST(H)ER TALKS odbędzie się po wybranych filmach i połączy tematy z obszaru kina, literatury, sztuki, teorii feministycznej czy polityki.

Monst(her) Talk #1

po projekcji filmu Płynąc do domu / Swimming Home, reż. Justin Anderson

Popłyniemy do Grecji – macierzystej krainy mitologicznych potworzyc i przyjrzymy się archetypom morskich monster, symbolice wody i licznym cytatom z tekstów kultury, obecnym w filmie oraz erudycyjnej powieści Deborah Levy, której Płynąc do domu jest adaptacją. Zanurkujemy do onirycznego, splecionego z fantazji i lęków świata filmu Andersona, by wydobyć na powierzchnię jego ukryte znaczenia.

Monst(her) Talk #2

po projekcji filmu Kąpiel diabła / Devil’s Bath, reż. Veronika Franz, Severin Fiala

Z archiwum ludowych historii kobiet. Twórcy Kąpieli diabła skupiają się na postaciach chłopek: ich trudnej codzienności, wyczerpującej pracy oraz systemie religijnych zakazów połączonych z przesądami i społecznymi tabu. Austriacy wydobywają na wierzch opowieści przez lata wypierane, sięgając po dokumenty sądowe, które pozostawiły ślad po makabrycznym rozdziale europejskiej historii. Porozmawiamy o historycznym tle, stanowiącym podłoże filmu, który nie pozwala o sobie zapomnieć.

Monst(her) Talk #3

po projekcji krótkich metraży z cyklu Oczarowane / Spellbound

Odnosząc się do archetypu czarownicy, opowiemy o tym, jakie współcześnie przybiera postacie. Zastanowimy się, jak magia i rytuały splatają się z technologią i sztuką filmową, a wirtualność z seksualnością. I jeżeli – zgodnie z tezą twórczyń i twórców filmowych – dla czarownic ważna jest ekologia, to czym byłby duchowy materializm?