W Wytwórni Filmów Oświatowych w Łodzi w latach 50. i 60. XX wieku powstał szereg filmów, które, chociaż były tworzone jako filmy biologiczne, przyrodnicze, naukowe i popularnonaukowe, można z powodzeniem uznać także za eksperymentalne czy awangardowe. Ich twórcy – podobnie jak filmowcy awangardowi – poszukiwali nowych środków oraz technik, aby pokazać na ekranie rzeczy, których wcześniej nikt nie pokazał. Warto wspomnieć, że filmy te otrzymywały nagrody zarówno na festiwalach naukowych, jak i eksperymentalnych, a Karl Marczak – nestor polskiego kina biologicznego – w latach 20. XX wieku mieszkał w Paryżu, gdzie był asystentem Władysława Starewicza, pioniera animacji.
W wybranych do tego zestawu filmach artystyczne środki wyrazu służą produkcji wiedzy naukowej, więc można je uznać za brakujące ogniwo w historii polskiego eseju filmowego. Obserwujemy tam nierozerwalne splątanie logiki nauki, sztuki i kina. Twórcy pracujący w WFO byli niezwykle świadomi roli medium filmowego w pracy badawczej i jego zastosowania w poznawaniu świata. W filmach tych kluczowe kwestie teorii kina – problem ruchu i czasu oraz możliwości ukazania życia i paradoksu ciągłego uśmiercania – zarówno naukowych preparatów, jak i życia w klatce filmowej – pracują na wysokich obrotach. Mogą one być zatem niepokojące. Oglądamy piękny, ale przerażający spektakl kinowej śmierci i życia.
Michał Matuszewski
Reżyser udowadnia w tym dokumencie, że ruch to jeden z najważniejszych przejawów życia. Film pokazuje to, co gołym okiem jest niezauważalne, począwszy od ruchu w pojedynczych komórkach lub samych komórek, a kończąc na ruchach jednokomórkowych pierwotniaków i ruchu migawkowym. Film zwraca szczególną uwagę na zagadnienie mechaniki ruchu, ilustruje dokładnie i wszechstronnie zjawiska ruchowe występujące w żywych komórkach i u pierwotniaków. Zdjęcia wykonano w powiększeniu do 1200 razy.
Mimo upływu blisko 60 lat od realizacji ta niezwykła, precyzyjnie opowiedziana i sfotografowana dramatyczna opowieść o zaskakujących obyczajach mrówczych społeczności wciąż budzi żywe emocje. Głównym bohaterem jest tu szczególny gatunek tych owadów zwany amazonką (Polyergus rufescens), który w mrówczym świecie jest odpowiednikiem zbójeckich hord Huna Attyli. Napady armii amazonek na gniazda łagodniejszych gatunków mrówek przypominają sceny z najlepszych filmów batalistycznych – tyle że tutaj walka toczy się naprawdę na śmierć i życie. Dramatyczność filmowych obrazów podkreśla specjalnie skomponowana muzyka słynnego jazzmana Jerzego „Dudusia” Matuszkiewicza, wykonywana przez sekstet Krzysztofa Komedy.
Na przykładzie pleśni Aspergillus niger obserwujemy hodowlę i tworzenie się zarodników. Zdjęcia mikroskopowe pokazują budowę i sposób rozmnażania się pleśni, której właściwości wykorzystywane są przy produkcji kwasu cytrynowego.
Znane każdemu jajo kurze kryje w sobie tajemnicę życia. Proces narodzin jest długi i skomplikowany. Kamera utrwala poszczególne fazy tworzenia się nowego organizmu. Oto smuga pierwotna, zawiązek przyszłego ptaka, powstaje układ krwionośny, kształtują się dziób, oko, skrzydła, nogi… Nowy organizm żyje, rusza się, jego serce bije. Wreszcie nadchodzi decydująca chwila: kilka uderzeń dzióbka i małe żółte pisklę wchodzi w inny, nieznany świat.
Filmowa monografia o pijawce, gatunku należącym do pierścienic. Ukazuje warunki życia, budowę, sposób rozmnażania pijawek, przedstawia niektóre z 300 znanych odmian ze szczególnym uwzględnieniem pijawki lekarskiej.
Film oświatowy o życiu i zwyczajach modliszki. Opis jej diety, dorastania i budzących grozę miłosnych obyczajów.
Niesporczaki – organizmy wielkości jednego milimetra – wykazują niezwykłe zdolności adaptacyjne. Zapadając w stan anabiozy, wytrzymują temperaturę zarówno -185°C (ciekły azot), jak i +94°C, znoszą też całkowity brak tlenu i działanie trucizn zabójczych dla innych zwierząt. Po doświadczeniach, które oglądamy w filmie, niesporczaki po zetknięciu z wilgocią są w stanie wrócić do normalnego życia!